مرحله نوجوانی: قبل از بررسی مرحله نوجوانی و شرایط و ویژگی های آن بهتر است اشاره‌ای به دوران پیش از بلوغ شروع بكنیم. بر حسب نژادهای مختلف در اوایل سن دوازده یا سیزده سالگی دوران پیش از بلوغ شروع می شود و تعادل جسمی و روحی كودك به هم می خورد. تغییرات جسمی عمیقی شروع می شود و بدن كودك شكل دیگری به خود می گیرد. نیروی او افزایش یافته و خلق و خوی او تعادل كمتری پیدا می كند. افق زندگی او كه تا آن موقع به خانواده و مدرسه محدود بود وسعت بیشتری پیدا می كند. تخیلات وی شروع شده و گاه، زیادی آنها تحصیل را مختل می سازد. این دوره كه تا پانزده یا شانزده سالگی ادامه دارد به صورت بحران ظاهر می شود و شاید به این دلیل است كه دانشمندان آن را دوره متشنج زندگی یا دوران منفی خوانده‌اند و این پیش آهنگ ایام بلوغ و ظهور دوره تولید مثل است.

دوران نوجوانی با تغییرات گوناگونی در زمینه‌های متعدد همراه است. این دوران یكی از بحرانی ترین ادوار زندگی به حساب می آید. در این كه سن بلوغ در چه زمانی آغاز می شود و در چه زمانی پایان می یابد، اتفاق نظر وجود ندارد و با توجه به اینكه مجموعه‌ای از عوامل زیستی، روانی و اجتماعی در بروز آن مؤثر است، تعیین یك زمان دقیق برای آغاز و پایان آن امكانپذیر نیست. (نقل از هژبری، 1383).

2-2- اهمیت مطالعه دوران بلوغ:

شاید این سؤال مطرح می شود كه چرا مطالعه بلوغ و نوجوانی از اهمیت خاصی برخوردار است؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت:

اولاً امروزه عمده نیروی انسانی را در اكثر كشورهای جهان، نوجوانان و جوانان تشكیل می دهند به طور مثال در كشور خود ما ایران، كه دارای جمعیت جوان است.

ثانیاً: با توجه به ویژگی های موجود در فرد، در این دوره بزهكاری و اختلالات شخصیتی بیشتر به چشم می خورد و این امر یك واقعیت شناخته شده است. بنابراین شناخت دوران بلوغ و ویژگی‌هایی كه دارا می باشد باعث ارائه راه كارهای مناسب برای مقابله با این نابهنجاری ها در جامعه گردد.

ثالثاً: با توجه به این كه شخصیت انسان در طی مراحل گوناگون بتدریج شكل می گیرد، دانستن ویژگی های آن باعث می شود تا ما با برخورد مناسب با نوجوان و هدایت وی باعث شویم تا در مراحل بعدی یعنی جوانی و بزرگسالی، هدفمند به زندگی خود ادامه دهد. (نقل از هژبری، 1383).

رابعاً: می دانیم كه یكی از ویژگی های مهم در این دوران مسائل جنسی است، و شناخت نوجوان باعث می شود تا از انحرافات و لغزشهای جنسی وی كه در این دوران به دلیل عدم شناخت ویژگی‌ها و خواستهای نوجوان، فراوان مشاهده می شود، جلوگیری كرده و با آموزش صحیح، وی را برای شناخت یك زندگی سالم جنسی مهیا سازیم. پس به طوری كه می توان گفت، هدف از مطالعه این دوران پی بردن به ابعاد شخصیتی نوجوان، یافتن نیازهای جسمانی و روانی خاص وی و به كار گیری روش های مناسب تربیتی با توجه به این ویژگی‌ها و هدایت وی برای دستیابی به یك زندگی سالم می باشد. (نقل از هژبری، 1383).

لذا با توجه به مطالب فوق و دریافتن اهمیت این دوران، آن را در ابعاد جسمانی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی به طور مجزا بررسی می كنیم:

2-2-1- رشد جسمانی نوجوان

اكثر نوجوانان دختر و پسر در طی این مرحله دستخوش دگرگونی های زیستی و بدنی می شوند و تقریباً طرح دائمی چهره و بدن آنان نمایان می شود. پس از آن دگرگونی های بدنی تا پایان زندگی به آرامی صورت می گیرد به طوری كه در دوره نوجوانی آنچه بیش از همه به چشم می خورد. بلند شدن طول قد، ازدیاد وزن و ظهور ویژگی های جنسی در پسران و دختران است. همه این دگرگونی ها چنانكه می دانیم معلول تراوش غده‌های جنسی، فوق كلیوی و بویژه غده هیپوفیز است.

در مرحله نوجوانی اعضا گوناگون داخلی، دستگاه استخوان بندی و قوای عضلانی رشد می كنند و اعمال خاصی را انجام می دهند. رشد و تكامل بدنی در این دوران از قانونهای عمومی پیروی می كند بدین معنا كه قسمت بالای بدن پیش از قسمتهای پایین، رشد می كند چنانكه سطح پیشانی از حیث طول و عرض وسیع می شود. رستنگاه موی سر عقب می رود، بینی بزرگ می شود به طوریكه نوجوان را مضطرب و ناراحت می‌كند، و دندانهایش كامل و محكم می شوند، فك بالا پیش از فك پایین، و بازوها و دستها قبل از پاها نمو می كنند تا اینكه فرد به رشد كامل خود می رسد.