آشنایی با معماری اسلامی و اصول آن

: مساجد گذشته با استقرار در مسیرهای اصلی ارتباطی، ایجاد دسترسیهای متنوع و تراکم فعالیت های پیرامون آن از پویایی فضایی در سه زمینۀ قابلیت دسترسی، نفوذپذیری و عملکردی برخوردار بوده اند. دسترسی های مسجد باید به گونه ای باشد که اولاً به عنوان مکانی جذاب و مردمی ، به راحتی برای عموم قابل استفاده باشد، در ثانی با توجه به عملکردهای همجوار به عنوان مفصل کلیه فعالیت ها مطرح شود. بنابر این باید از ساخت مسجد در زمین ها یی که دسترسی مناسبی ندارد، جدا خودداری شود . مساجد باید به گونه ای مکان یابی شوند که ورودی اصلی آن ها تا حد امکان به لحاظ دسترسی با شبکه های حائز اهمیت بیشتر، در ارتباط قرارگیرد.

۵-۱-۱-۳– سلسله مراتب فضایی: در مساجد گذشته حرکت به سوی مسجد حرکتی پیاده، تدریجی ، پرمعنی و جاذب بود که تعریف مقصد می کرد. به دنبال تعیین جهت حرکت عابر با گذر از فضاها و اتفاقات متنوع تا رسیدن به صحن و بنای اصلی مسجد به نحوی تدبیر شده به سوی مسجد هدایت می شد .بنابر این مکان یابی متناسب و متناظر با فعالیت مسجد در نزدیکی و جوار آن عابر را از نزدیک شدن تدریجی به مکان مسجد آگاه می کرد (پروند و دیگران ۴۳:۱۳۷۸ )

-۶-۱-۱-۳ توسعه پذیری: در مکان یابی مساجد توسعه پذیری آن را باید در نظر گرفت.بسیاری از مساجد در طول تاریخ با شهر توسعه یافته اند .نمونه بارز آن مسجد جامع عتیق اصفهان است. لازم است در مساجد پیش فضا به عنوان تجمع افراد (جدا از مساحت مفید مسجد) و توسعه آتی پیش بینی شود. در خصوص دینی اشاره هایی درباره ی وسیع ساختن مسجد وجود دارد (محمدی ریشهری۱۳۸۷: ۴۵)

مساحت مسجد باید به گونه ای باشد که زمینه ی حضور فراوان و طولانی در مسجد و فعالیت های مختلف را فراهم سازد. مسجد را باید متناسب با میزانی که از آن بهره وری می شود ساخت طبیعی است که در این زمینه تنها به شرایط و اوضاع کنونی توجه نمی شود بلکه عواملی مانند طول عمر بنا،میزان رشد جمعیت و … نیز مورد توجه قرار می گیرد.

۷-۱-۱-۳ – رعایت حریم: در روایات به حریم چهل گز و چهل خانه از هر طرف برای هر مسجد اشاره دارد که به نظر می رسد حریم چهل گزی برای پیش بینی مسجد در آینده و جلو گیری از اختلاط کاربری ها بوده و حریم چهل خانه به منظور تعریف محدوده ی محله با مرکزیت مسجد و تعیین فاصله ی مناسب بین دو مسجد باشد. (عطایی همدانی و دیگران ۹:۱۳۹۰)

-۲-۱-۳ چالش ها در بعد فضایی– کالبدی

-۱-۲-۱-۳ انفکاك فضایی–مکانی،دوری گزیدن ورها شدن در میان واحدهای پراکنده شهر: امروزه معمولاً مساجد به صورت منفک از دیگر عملکردهاى شهرى در کنار نوعى معبر قرار گرفته اند و ارتباطى با دیگر انواع کاربرى هاى شهرى ندارند. از آنجا که تلفیق بناى مسجد با نوعى کاربرى عمومى مناسب موجب افزایش تعداد مراجعه و نیز طول مدت حضور افراد در مسجد مى شود، هرچه بیشتر زمینه هاى انسجام را فراهم مى آورد.

-۲-۲-۱-۳ ناخوانایی مسجد در سیمای شهر: از نظر سیمای شهری، مسجد باید شاخص باشد و در محلی بنا شود که ارتباط خود را چه در دید و منظر و چه در کالبد شهر تثبیت کند، اما امروزه مراکز تجاری خود را با قدرت بر بناهای ارزشمندی چون مسجد تحمیل می کند روابط سنتی عناصر موجود معمارانه در شهرهای ممالک اسلامی از هم گسسته شده اما روابط جدیدی بر آن تعریف نشده است.

۳-۲-۱-۳ – ترافیک: گاهی استفاده کنندگان از خودرو مزاحمت برای همسایگان مسجد ایجاد می کنندکه برای ساکنان حوالی مساجد به دلایلی از جمله مراسم ترحیم ویا اجتماعات مهم به شدت آزاردهنده است.

۴-۲-۱-۳ – عدم سلسله مراتب فضایی: چون در مکان یابی غالب مساجد به ویژه مساجد احداث شده طی دهه های گذشته انجام فعالیت های اجتماعی در نظر گرفته نشده به ندرت می تواند به صورت جامع پاسخگوی نیازهای اجتماعی باشدو غالباً با کمبود فضا و آشفتگی مواجه بوده و ارتباط فضاها و فعالیت های مختلف از یک نظم و هماهنگی و سلسله مراتب منطقی برخوردار نیستند که باید در مکان یابی توجه جدی به آن مبذول شود.

-۵-۲-۱-۳ عدم توزیع مناسب مساجد: عدم رعایت اصول شهرسازی درگذشته بخصوص دربنای مسجد بار منفی و اجتماعی خود را امروزه به روشنی آشکار می سازد بطوریکه اغلب در محلی از محلات شهرها با تورم مسجد و در محله ای دیگر با نبود و یا کمبودآن مواجهیم. توزیع مساجد در سطح شهر باید ا ز یک آهنگ منطقی عمل کند در مناطقی که از حسینیه ها زیاد استفاده می کنند، توصیه می شود که مساجد به صورت ترکیبی از مسجد و حسینیه پیش بینی شود.

۳-۱-۳ – اهداف و سیاست ها در بعد فضایی– کالبدی

-۱-۳-۱-۳ حفظ انسجام مسجد با ساختار شهر: حضور مسجد بایستی به عنوان عنصری از مراکز اصلی شهر در مراکز فرعی بازتاب یابد و از این طریق الگوی توزیع مکانی آن در ساختار شهر مشخص شود. انسجام فضایی -مکانی مساجد باید در ارتباط تنگاتنگ با کلی وسیع تر در پیرامون خود قرار بگیرد و ضمن ایجاد همجواری منطقی با عملکردهای اطراف کارایی اجتماعی آن را تقویت کند. بدین ترتیب شهروند رابطه ی مسجد محله خود را با سایر عناصر آن انعکاسی از این رابطه در مرکز اصلی شهر می داندکه تجلی گاه هویت شهر است.

۲-۳-۱-۳ – ارتقاء نقش مسجد در سیمای شهر و خوانایی آن: از نظر سیمای شهری، مسجد باید شاخص باشد و در محلی بنا شود که ارتباط خود را چه در دید و منظر و چه در کالبد شهر تثبیت کند. موقعیت استقرار بنا در سایت با توجه به خیابان ها، آکسهای اصلی، محور قبله و همچنین دیده شدن و شاخص بودن از نقاط مختلف محله و بافت مجاور در فرآیند طراحی انتخاب گردد .تقویت محورهای دید(کریدورهای بصری) به مساجد در مکان یابی آنها مهم است.. ارتفاع ابنیه اطراف مساجد(حداقل تا سه پلاك) بایستی کمتر و یا هم ارتفاع مساجد پیش بینی شده باشد(وزارت مسکن و شهرسازی۱۳۸۷)

اتصال مساجد به گذرهای اصلی و فرعی اطراف از طریق استقرار ورودی های قابل دید و نمایان در مسیر حرکت فرد، هدایت او را به نقاط داخلی آن برعهده دارد.گاه تعدد این ورودی ها و اتصال آن به صحن مسجد عرصه ای برای تداوم و تنوع حرکت های عبوری افراد پدید می آورد.

۳-۳-۱-۳ – سهولت دسترسی به مساجد: مسجد جامع باید نزدیک به تمام نقاط شهر باشد تا نمازگزاران به راحتى بتوانند به آن دسترسى پیدا کنند. این بدان معناست که طراحى خیابانها باید متناسب این نیاز باشد .دسترسى به مسجد، با توجه به محدوده ى عملکرد آن، داراى اهمیت بسیار است؛ یعنى امکان رفت و آمد به مسجد به صورت گوناگون پیاده، سواره، یا با وسیله نقلیه شخصى یا عمومى، باید در شرایط مطلوب وجود داشته باشد. بنابر این باید حمل و نقل عمومی جهت سهولت دسترسی به مسجد تقویت گردد. مکان یابی مساجد محله ای باید به گونه ای باشند که اهالی با پای پیاده قادر به آمدن به مسجد باشند و مردم صدای اذان را بشنوند.

۴-۳-۱-۳ – کاهش ترافیک در اطراف مسجد از طریق در نظر گرفتن پارکینگ وسایل نقلیه :

مستحب است انسان پیاده به مسجد وارد شود(ابن بابویه ۱۴۱۳ ). از جمله اموری که زمینه ی عمل به این کار را فراهم می کند احداث پارکینگ مناسب برای وسایل نقلیه در کنار مسجد است. این کار هم مایه ی آرامش خاطر نمازگزاران است و از ورود وسایلی همچون موتورسیکلت که گاهی زمین و فضای مسجد را آلوده و اشغال می کند، جلوگیری شود. به علاوه این کار زمینه ی مزاحمت های احتمالی برای همسایگان مسجد و ایجاد ترافیک در کوچه و خیابان را نیز از بین می برد. تعیین محدوده ای پیرامون مسجد به عنوان حریمی که ورود اتومبیل به آن ممکن نباشد توصیه می شود الا برای ماشین های آتش نشان و آمبولانس.

۵-۳-۱-۳ – ایجاد سلسله مراتب فضایی از طریق فضاهای واسط: پهنه شهر به ظاهر محل فعالیت های دنیوی و مسجد محل عبادت است برای گذر از فضای اول به فضای دوم مقدماتی لازم است که باید در مکان یابی مساجد مورد توجه قرار داد. همجواری با فعالیت های فرهنگی و آموزشی و اجتماعی به عنوان فضاهای میانی در این زمینه می تواند راهگشا باشد. مسیرهای پیاده منتهی به مسجد اعم از پیاده روهای خیابان ها و کوچه ها ویژگیهای خاصی را طلب کندکه عمدتاً بایستی در جهت آسایش پیاده ها و فرصت تفکر عمل کنند .غرض اصلی انعطاف ذهن رهروان از ذهن مادی به ابعاد معنوی و روحانی و آماده کردنشان برای ورود به مسجد است.

-۶-۳-۱-۳ توزیع مناسب مساجد در سطح شهر: عدم رعایت اصول مسلم شهرسازی در گذشته به خصوص دربنای مسجد بار منفی و اجتماعی خود را امروزه به روشنی آشکار می سازد به طوری که اغلب در محلی از محلات شهرها با تورم مسجد و در محله ای دیگر با نبود و یا کمبود آن مواجهیم.توزیع مساجد در سطح شهر باید ا ز یک آهنگ منطقی عمل کند.

جدول ۱- بعد فضایی- کالبدی مکانیابی مساجد، مأخذ: نگارنده

   -۲-۳ بعد اقتصادی در مکان یابی مساجد

۱-۲-۳ – معیارها در بعد اقتصادی

منابع درآمدی مساجد ایران عمدتاً شامل موقوفات، اعانات مردم و دریافتی از برگزاری مجالس ترحیم می باشد. اصولاً متولیان مساجد زمانی کارایی لازم را در ارتباط با اهداف و مسئولیت های خود در قبال جامعه اسلامی بروز می دهند که دارای بنیه اقتصادی مناسب بوده و منابع مستمر د ر آمدی را در اختیار داشته باشد . در نظر گرفتن صندوق قرض الحسنه در کنار مساجد می تواند در این امر راهگشا باشد.

-۲-۲-۳ چالش ها در بعد اقتصادی

واقعیت این است که منابع مالی مساجد هر چقدر هم باشد تنها پاس خگوی هزینه های تعمیر و نگهداری، آب، برق، گاز و تلفن و حق الزحمه مبلغان و خادمان مسجد را تکافو می نماید . بنابراین کمتر مسجدی می تواند خارج از برنامه های سنتی خود حرکتی داشته باشد و زمینه های فرهنگی موثر و جذابی تو أم با مقتضیات زمان تدارك ببیند.

-۳-۲-۳ اهداف و سیاست هادر بعد اقتصادی

با وصفی که در مورد منابع درآمدی مسجد شد ضمن حفظ منابع در آمدی سنتی، بایستی نسبت به کشف پشتوانه مالی جدید نیز اهتمام شود تا مساجد توان جذب هر چه بیشتر افراد جامعه و رویارویی با تهاجم فرهنگی را در خود ایجاد کنند با ایجاد مراکز تجاری جانبی، مراکز فرهنگی و آموزشی همجوار با مساجد منابع در آمدی آنها را تا حدودی می توان افزایش داد.

در جدول زیر بعد اقتصادی مکانیابی مساجد به طور خلاصه آورده شده است:

جدول ۲-بعد اقتصادی مکانیابی مساجد، مأخذ: نگارنده

۳-۳- بعد زیست محیطی در مکان یابی مساجد

-۱-۳-۳ معیارها در بعد زیست محیطی

-۱-۱-۳-۳ بسترمناسب: بنای مسجد نباید در مسیر رودخانه یا اماکن آبگیر قرار گیرد.

-۲-۱-۳-۳ دسترسی به آب: آب چه روان و چه ساکن همواره در مسجد حضور داشته است . در واقع حضور حالتهای مختلف آب، تعابیر متفاوتی است از طبیعت و به نوعی ذات حق چرا که طبیعت آینه ذات حقیقت است و به عنوان نشانه ذاتی خداوندی مورد توجه و احترام واقع میگردد(اینانلوداعلی لو و دیگران ۴۲:۱۳۸۰)

-۳-۱-۳-۳ مطلوبیت و آسایش: حیاط مسجد باغی است به مثابه بهشت. برای مسلمانان باغ ها نه تنها دارای ارزش و اهمیت کالبدی هستند بلکه ارزش نمادین نیز دارند.درست است که تمامی مساجد در گذشته در میان باغ بنا نشده اند، ولی از لحاظ مکان یابی در نقاطی قرار گرفته اند که به طریقی آرامش و سکوت لازم برای تفکر و پرستش را فراهم سازند و جدایی از دنیای مادی و ورود به دنیای ملکوتی طی مراحلی انجام گیرد.

-۴-۱-۳-۳ پاکیزگی: پاکیزگی و طهارت مسجد از هر مکان دیگر شایسته تر است .از آنجا که در آیین مقدس اسلام به پاکیزگی و نظافت مساجد توجه خاص شده و در احکام اسلام دستورهای مشخصی در این باب وجو دارد. بنابر این در انتخاب بستر برای ساحت مسجد و مکان یابی آن باید به بهداشت مساجد و پاکیزگی آن مورد توجه قرار گیرد.

-۲-۳-۳ چالش ها در بعد زیست محیطی

امروزه در برخی از شهرهای جدید مساجد در محل هایی قرار گرفته اند که مسیرهایی که به آنها منتهی می شود فاقد همواری، آرامش ، پاکیزگی و…. هستند. اطراف مساجد عاری از هرگونه پوشش گیاهی و سایه اندازی است که موجب شده در فصول گرم مساجد مطلوبیت کافی را نداشته باشند.

-۳-۳-۳ اهداف و سیاست ها در بعد زیست محیطی

مجاورت مساجد با فضاهای سبزو زمین های هموار و پاکیزه در افزایش مطلوبیت مکان مسجد تأثیرگذار است.

مصفا بودن اطراف مسجد از اهمیت زیادی برخوردار است اساساً معماری اسلامی از طبیعت جدا نیست و ارتباط دین با طبیعت باید در فضای نیایشی حس شود(همان: ۴۷ ). مسیر حرکت نمازگزاران از مبدأ تا مسجد بایستی مطلوبیت ویژه ی خود را داشته باشد. ازجمله همواری، آرامش ، پاکیزگی و…. لذا توصیه می شود مساجد در مکانی قرار گیرند که رهروان از گزند تابش آفتاب تابستان در امان باشند.

در جدول زیر بعد محیطی مکانیابی مساجد به طور خلاصه آورده شده است: